Είναι ελάχιστες οι φωτογραφίες τής Αμερικανίδας Diane Arbus που δεν απεικονίζουν ανθρώπους. Το «Χριστουγεννιάτικο δέντρο στο καθιστικό τού Levittown στο Long Island» είναι μια από αυτές. Εν τούτοις οι άνθρωποι είναι και εδώ παρόντες χωρίς να φαίνονται. Τα θλιβερά μικροαστικά έπιπλα, το καλυμμένο με νάυλον πορτατίφ, η κιτς αισθητική, το τεράστιο και κυρίαρχο, αν και πνιγμένο από το ταβάνι, χριστουγεννιάτικο δέντρο, όλα αυτά συνιστούν μιαν εικόνα ανθρώπων
Χριστουγεννιάτικο δέντρο στο καθιστικό
Η κοσμική πλευρά τής γιορτής των Χριστουγέννων συνέβαλε στο να καθιερωθεί σαν η δημοφιλέστερη στον δυτικό κόσμο. Οικογενειακή ζεστασιά, σπιτικό, αλληλεγγύη, κατανάλωση, δώρα και παιδιά ορίζουν το πλαίσιό της. Σε μια κοινωνία όμως όπου όλα τα παραπάνω κλονίζονται, είναι επόμενο να ανοίγει και η ρωγμή από την οποία εισβάλλουν στο πλαίσιο τής γιορτής κάθε λογής ψυχολογικές κρίσεις, αστάθειες και ανατροπές. Και αν, σε πείσμα των ανωτέρω, τα Χριστούγεννα παραμένουν για τους περισσότερους μια τρυφερή παιδική ανάμνηση, αυτό δεν δικαιώνει και την αγωνιώδη προσπάθεια να διατηρηθούν αλώβητα στο πέρασμα των χρόνων, στο πλαίσιο μιας παιδικής αθωότητας που έχει εκ των πραγμάτων χαθεί. ʼραγε πρόκειται για αδυναμία αποδοχής μιας όχι ρόδινης πραγματικότητας; Για άρνηση ωριμότητας; Ή απλώς για φυγή μέσα από όνειρα;
Είναι ελάχιστες οι φωτογραφίες τής Αμερικανίδας Diane Arbus που δεν απεικονίζουν ανθρώπους. Το «Χριστουγεννιάτικο δέντρο στο καθιστικό τού Levittown στο Long Island» είναι μια από αυτές. Εν τούτοις οι άνθρωποι είναι και εδώ παρόντες χωρίς να φαίνονται. Τα θλιβερά μικροαστικά έπιπλα, το καλυμμένο με νάυλον πορτατίφ, η κιτς αισθητική, το τεράστιο και κυρίαρχο, αν και πνιγμένο από το ταβάνι, χριστουγεννιάτικο δέντρο, όλα αυτά συνιστούν μιαν εικόνα ανθρώπων. Απεικονίζουν χαρακτήρες και υπαινίσσονται πρόσωπα. Εκείνων που προς στιγμήν βγήκαν από το συγκεκριμένο δωμάτιο, αλλά που φαίνεται να άφησαν πίσω τους σημάδια από τα ίδια συναισθήματα που αποπνέει όλη η ανθρώπινη τοιχογραφία των προσώπων τής Arbus: θλίψη, τρυφερότητα, συμπόνια, σαρκασμό και λίγη κρυμμένη απόγνωση. Αυτοί είναι οι άνθρωποι τής φωτογράφου. Αυτό εκφράζει και το δυσανάλογο δέντρο, σε ένα μέγεθος που υπογραμμίζει την έκταση τής ελπίδας και το βάθος τής απελπισίας. Μόνον η γιορτή των Χριστουγέννων είναι σε θέση να αποκαλύψει όλα όσα χάνονται με το τέλος τής παιδικής αθωότητας και να υπαινιχθεί όλα όσα δεν κατακτήθηκαν μετά. Αυτό όμως εκτός από τραγικό είναι ταυτόχρονα και ανθρώπινο, άρα τρυφερό. Οι σημαντικοί καλλιτέχνες, όπως η Arbus, ξέρουν ότι τα συναισθήματα είναι πάντοτε αντιφατικά και ποτέ μονοσήμαντα.
Η γνωστή αμερικανίδα φωτογράφος Diane Arbus πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη τής δεκαετίας τού '60 με την ευκαιρία μιας έκθεσης, που διοργανώθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης τής Νέας Υόρκης από τον διευθυντή τού Τμήματος Φωτογραφίας τού Μουσείου, τον John Szarkowski, στον οποίον άλλωστε ο κόσμος τής φωτογραφίας οφείλει πάρα πολλά. Εκτός από την Arbus, στην έκθεση συμμετείχαν και οι πρωτοεμφανιζόμενοι Garry Winogrand και Lee Friedlander, κάτω από τον γενικό τίτλο «New Documentary». Ο τίτλος προφανώς υπονοούσε ότι είχε γεννηθεί ένα νέο είδος πιστής, αλλά άκρως υποκειμενικής, καταγραφής. Η Diane Arbus, που ξεκίνησε τη σχέση της με τη φωτογραφία σαν φωτογράφος μόδας συνεργαζόμενη με τον σύζυγό της Alan Arbus, πήρε ταυτόχρονα διαζύγιο και από τον άντρα της και από την επαγγελματική της απασχόληση. Επηρεασμένη από τη δασκάλα της στη φωτογραφία, την τότε διάσημη Lisette Model, έστρεψε το ενδιαφέρον της στη συλλογή προσώπων που η ίδια χαρακτήριζε σαν freaks, ανθρώπων με οριακή εμφάνιση, ανθρώπων που προκαλούν το γέλιο και τον σαρκασμό, αλλά ταυτόχρονα και την τρυφερότητα, τη συμπόνια, τη θλίψη ή την απόγνωση. Συναισθήματα συμπληρωματικά και εναλλάξιμα. Τους ανθρώπους αυτούς η Arbus θεώρησε αριστοκράτες τής ζωής. Πρόσωπα που ξεχωρίζουν «από χέρι». Τους φωτογράφισε με μιαν αυστηρή και επαναλαμβανόμενη φόρμα, σε τετράγωνο κάδρο που περιείχε πολύ λίγα στοιχεία από τον περιβάλλοντα χώρο, ενώ το ενδιαφέρον εστιαζόταν στο ίδιο το πρόσωπο. Η ιδιαίτερη αξία όμως τής φωτογράφου βρίσκεται κυρίως στην αποστασιοποιημένη (αλλά ποτέ αδιάφορη) στάση της απέναντι στα πρόσωπα αυτά. Ο θεατής τής φωτογραφίας εισπράττει το ενδιαφέρον τής φωτογράφου για τον εικονιζόμενο, αλλά από τη φωτογραφία δεν προκύπτουν τα συναισθήματά της γι' αυτόν. Η Arbus έτσι εκφράζει μια ηθική και ταυτόχρονα αισθητική στάση. Σέβεται αυτόν που βρίσκεται μπροστά στον φακό της και δεν απλοποιεί, ούτε αποκωδικοποιεί την προσωπικότητά του, αλλά σέβεται και τον θεατή στον οποίο δεν επιβάλλει, ούτε υποβάλλει έναν τρόπο ανάγνωσης. Έτσι όμως σέβεται και την ίδια τη φωτογραφία αφήνοντας το μυστήριο κάθε καταγραφής να λειτουργήσει μέσω τού θεατή. Η Diane Arbus λίγα χρόνια μετά την αποκαλυπτική πρώτη της καλλιτεχνική εμφάνιση, και σε νέα ακόμα ηλικία, αποχώρησε από τη ζωή αυτοκτονώντας. Η αυτοκτονία της ίσως να έδωσε εμμέσως μια δική της ερμηνεία για τις φωτογραφίες της και έναν τρόπο ανάγνωσής τους.